Nhà báo hãy nghiêm túc làm mới mình trong thời đại số

Nhân dịp kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam (21/6/1925 - 21/6/2025), PetroTimes đã có cuộc trò chuyện với nhà báo Lê Thọ Bình, Phó chủ tịch Hội Truyền thông số Việt Nam, nguyên Phó Tổng biên tập phụ trách Tạp chí Viettimes về hành trình của Báo chí Cách mạng Việt Nam, những chuyển biến trong thời đại số và bản lĩnh của người làm báo hôm nay.

Nhà báo Lê Thọ Bình trò chuyện cùng phóng viên PetroTimes.

PV: Thưa ông, nhìn lại chặng đường 100 năm của Báo chí Cách mạng Việt Nam, đâu là những dấu mốc đáng nhớ để lại dấu ấn sâu đậm nhất đối với ông?

Nhà báo Lê Thọ Bình: 100 năm là một quãng đường dài, đủ để thấy báo chí cách mạng Việt Nam không chỉ phản ánh lịch sử, mà còn là một phần của chính lịch sử ấy. Nếu phải chọn ra những dấu mốc ấn tượng, tôi xin được nhấn mạnh ba giai đoạn quan trọng nhất.

Trước hết là giai đoạn kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, thời kỳ mà báo chí không đơn thuần đưa tin, mà trở thành một chiến sĩ trên mặt trận tư tưởng. Trong bối cảnh đất nước đang bị chia cắt, báo chí đã đóng một vai trò không thể thiếu trong việc tuyên truyền, động viên tinh thần kháng chiến của nhân dân. Những tờ báo như “Cứu quốc”, “Sự thật”, “Quân đội nhân dân”, “Văn nghệ”, hay sau này là “Giải phóng”, “Thông tấn xã Giải phóng”, không chỉ cung cấp thông tin mà còn nâng cao tinh thần, khơi dậy ý chí quyết chiến quyết thắng.

Báo chí thời kỳ này không chỉ đơn thuần là một phương tiện truyền thông; nó là một vũ khí sắc bén trong cuộc đấu tranh giành độc lập. Những bài viết, hình ảnh từ chiến trường, những câu chuyện về sự hy sinh và lòng dũng cảm của các chiến sĩ cách mạng đã tạo ra sức mạnh tinh thần to lớn cho toàn dân. Trong hoàn cảnh thiếu thốn, gian khổ, thậm chí hy sinh cả tính mạng để đưa được tin bài ra chiến trường, người làm báo khi ấy vừa cầm bút vừa cầm súng, một hình ảnh rất đẹp, rất Việt Nam. Họ không chỉ là những nhà báo mà còn là những người lính, những người chiến sĩ không sợ hy sinh vì lý tưởng tự do và độc lập.

Thứ hai là giai đoạn Đổi mới từ năm 1986, khi đất nước bước vào công cuộc cải cách thể chế kinh tế. Đây là thời điểm báo chí chuyển mình mạnh mẽ, từ chỗ chỉ làm nhiệm vụ tuyên truyền sang phản ánh đa chiều đời sống xã hội, góp phần mở đường cho các tư duy đổi mới. Báo chí không còn né tránh cái “chưa đẹp”, mà bắt đầu phản ánh mặt trái, tham gia chống tiêu cực, phản biện chính sách một cách ngày càng chủ động.

Trong giai đoạn này, báo chí đã trở thành cầu nối giữa chính quyền và nhân dân. Nhiều vụ việc tiêu cực bị phanh phui, nhiều ý kiến phản biện được lắng nghe, trong đó có công rất lớn từ báo chí. Những bài báo điều tra về tham nhũng, lạm dụng quyền lực hay bất công xã hội đã góp phần nâng cao nhận thức của người dân và thúc đẩy sự thay đổi trong chính sách. Tôi cho rằng, nếu không có vai trò của báo chí, Đổi mới sẽ khó đạt được sự đồng thuận cao trong xã hội như vậy. Sự chuyển mình này không chỉ thể hiện sự phát triển của báo chí mà còn là sự tiến bộ của cả xã hội.

Dấu mốc thứ ba, là sự trỗi dậy của báo điện tử, mạng xã hội và cuộc cách mạng công nghệ số trong 15-20 năm gần đây. Đây là thời điểm báo chí đứng trước thách thức sống còn về mô hình vận hành, phương thức truyền tải và cả vai trò trong xã hội. Sự phát triển nhanh chóng của công nghệ thông tin đã tạo ra một môi trường cạnh tranh khốc liệt, buộc các cơ quan báo chí phải thay đổi để tồn tại.

Nhưng cũng chính trong thử thách ấy, báo chí đã có cơ hội để tái định nghĩa mình: không chỉ còn là “người đưa tin”, mà phải là “người kiểm chứng”, “người kiến tạo diễn đàn xã hội” và “người gìn giữ chuẩn mực thông tin”. Đó là một quá trình đầy trăn trở, nhưng cũng rất đáng tự hào. Các nhà báo không chỉ cần có kỹ năng viết lách mà còn phải am hiểu công nghệ, biết cách sử dụng mạng xã hội để tiếp cận độc giả một cách hiệu quả nhất.

Điều nữa mà tôi muốn nhấn mạnh, đó là khả năng thích nghi và kiên định của Báo chí Cách mạng Việt Nam, luôn thay đổi để bắt nhịp thời đại, nhưng không bao giờ rời xa lý tưởng phục vụ nhân dân, vì lợi ích của quốc gia, dân tộc. Trong suốt một thế kỷ qua, Báo chí Cách mạng Việt Nam đã chứng minh được sức mạnh và vai trò của mình trong việc định hình tư tưởng, phản ánh đời sống xã hội và góp phần xây dựng đất nước.

Báo chí không chỉ là một phần của lịch sử mà còn là một nhân tố quan trọng trong việc xây dựng tương lai. Với những thách thức và cơ hội mới trong thời đại số, báo chí Việt Nam sẽ tiếp tục phát triển, khẳng định vai trò của mình trong việc bảo vệ sự thật, nâng cao nhận thức xã hội và phục vụ lợi ích chung của nhân dân.

Nhà báo Lê Thọ Bình thời còn làm Phó Tổng biên tập phụ trách Tạp chí Viettimes.

PV: Vậy theo ông, giai đoạn nào được xem là thời kỳ phát triển mạnh mẽ nhất của báo chí cách mạng?

Nhà báo Lê Thọ Bình: Thời kỳ Đổi mới mở ra một bước ngoặt lịch sử đối với nền báo chí Việt Nam. Trước năm 1986, báo chí chủ yếu mang tính một chiều, phục vụ nhiệm vụ tuyên truyền và phản ánh quan điểm chính thống. Trong bối cảnh nền kinh tế bao cấp và hệ thống kiểm soát chặt chẽ, báo chí không có nhiều không gian để phản biện hay thể hiện quan điểm đa chiều.

Tuy nhiên, từ sau Đại hội Đảng lần thứ VI, với tinh thần Đổi mới toàn diện, báo chí bắt đầu được thở trong một bầu không khí mới - nơi phản biện được khuyến khích, sự thật được ưu tiên, và nhu cầu thông tin ngày càng đa dạng của xã hội buộc các tờ báo phải thay đổi mạnh mẽ để thích ứng và phát triển.

Tôi đặc biệt đánh giá cao giai đoạn từ năm 1995 đến 2010. Đây là thời kỳ báo chí phát triển vượt bậc cả về quy mô lẫn chất lượng. Báo in bước vào giai đoạn cực thịnh, với lượng phát hành hàng triệu bản mỗi số. Đồng thời, báo điện tử xuất hiện và nhanh chóng tạo nên một cuộc cách mạng truyền thông chưa từng có. Những tờ báo như Tuổi Trẻ, Thanh Niên, Lao Động, VietNamNet, VnExpress, Dân Trí… đã thiết lập một chuẩn mực mới về chất lượng nội dung, phong cách điều tra, phản biện, và cả khả năng tương tác với bạn đọc. Đây cũng là thời kỳ mà đội ngũ nhà báo bắt đầu được đào tạo bài bản hơn, và nhiều người trong số họ trở thành những tên tuổi có uy tín trong xã hội.

Một trong những điểm đáng chú ý của giai đoạn này là sự chuyển hướng mạnh mẽ của báo chí sang các đề tài xã hội - dân sinh. Thay vì chỉ tập trung vào các hoạt động chính trị - hành chính hay tuyên truyền các chủ trương, chính sách, nhiều tờ báo đã dũng cảm đi sâu vào các “vùng xám” như tham nhũng, tiêu cực, lãng phí, bất công xã hội, môi trường bị tàn phá, sự yếu kém trong giáo dục - y tế, các vấn đề nông thôn - nông dân - nông nghiệp… Chính việc khai thác sâu sắc và liên tục các đề tài ấy đã giúp báo chí trở thành một “diễn đàn xã hội” đúng nghĩa, nơi tiếng nói của người dân được lắng nghe, nơi những vấn đề nóng bỏng của cuộc sống được phản ánh kịp thời và sâu sắc.

Có thể nói, nếu trước Đổi mới báo chí chủ yếu “nói cho dân nghe”, với một giọng điệu đơn phương và đầy tính giáo huấn, thì đến giai đoạn này, báo chí đã bắt đầu “nghe dân nói”, và thậm chí “nói thay tiếng nói của dân”. Đây là một bước tiến lớn, không chỉ về mặt nghiệp vụ báo chí, mà còn là sự phát triển của đời sống dân chủ trong xã hội. Báo chí không còn là công cụ truyền thông một chiều mà đã trở thành một thiết chế xã hội quan trọng, góp phần giám sát quyền lực, phản biện chính sách và thúc đẩy cải cách. Đó chính là thành tựu quý báu của một thời kỳ năng động và đầy khát vọng.

PV: Trước sự phát triển mạnh mẽ của mạng xã hội và các nền tảng kỹ thuật số, báo chí chính thống đang phải đối mặt với những áp lực lớn. Là người gắn bó lâu năm với nghề, ông nhìn nhận thách thức này ra sao?

Nhà báo Lê Thọ Bình: Tôi cho rằng đây là một thách thức buộc phải coi là cơ hội. Mạng xã hội đã làm xói mòn mô hình phân phối truyền thống của báo chí, khiến độc giả không còn phụ thuộc vào báo để biết tin. Tin tức giờ đây xuất hiện ở khắp nơi: Facebook, YouTube, TikTok, thậm chí cả trong những bình luận ngẫu hứng hay video ngắn vài chục giây. Ai cũng có thể là “người phát ngôn” và luồng thông tin không còn tuân theo trật tự cũ nữa.

Tuy nhiên, chính điều đó lại khiến nhu cầu về tin cậy, kiểm chứng và phân tích sâu sắc trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Khi “tin giả” có thể lan đi nhanh hơn cả sự thật, khi những bình luận phiến diện hay cắt xén sự thật chiếm lĩnh không gian mạng, người đọc, đặc biệt là những người quan tâm đến các vấn đề xã hội, chính trị, đạo đức, lại càng cần đến một nơi có thể cung cấp thông tin được xác minh, có chiều sâu và mang tính phản biện. Đó là vai trò mà báo chí vẫn giữ được nếu biết thích ứng.

Cơ hội nằm ở chỗ: báo chí hoàn toàn có thể tận dụng mạng xã hội như một kênh khuếch tán nội dung, không phải cạnh tranh theo kiểu “đua tin”, mà là lan tỏa giá trị. Một bài điều tra công phu, một phóng sự nhân văn, một bình luận giàu góc nhìn… nếu có chiến lược truyền thông tốt, hoàn toàn có thể trở thành “hiện tượng mạng”, lan tới hàng trăm nghìn, thậm chí hàng triệu người, mà vẫn giữ được tính chuẩn mực và giá trị cốt lõi của nghề báo.

Nhưng để làm được điều đó, báo chí phải thay đổi mạnh mẽ từ bên trong. Đầu tiên là chất lượng nội dung, không chỉ đúng và hay, mà còn phải chạm được cảm xúc và tư duy người đọc. Kế đến là cá tính và phong cách, báo chí hôm nay cần tạo được sự nhận diện, sự tin cậy, và thậm chí cả sự yêu mến. Cuối cùng, không thể thiếu công nghệ số: từ việc tối ưu hóa hiển thị qua SEO, nắm bắt hành vi độc giả qua dữ liệu, ứng dụng thuật toán phân phối, đến khả năng kể chuyện bằng video, hình ảnh, đồ họa tương tác.

Thách thức là thật, nhưng cơ hội cũng hiện hữu. Vấn đề là báo chí có dám thay đổi để giữ được vai trò dẫn dắt trong kỷ nguyên số hay không.

Nghề báo sẽ đào thải những ai tự đánh mất lý do để tồn tại/Ảnh minh họa

PV: Thời đại công nghệ số và trí tuệ nhân tạo (AI) đang thay đổi cách làm báo. Theo ông, đâu là giới hạn dành cho AI trong lĩnh vực báo chí?

Nhà báo Lê Thọ Bình: Tôi không bi quan, nhưng tôi cảnh giác cao độ. Trí tuệ nhân tạo (AI) đang và sẽ tiếp tục là một công cụ hỗ trợ đắc lực trong hoạt động báo chí. Nó có thể giúp viết lại bản tin nhanh chóng, dịch nội dung đa ngôn ngữ chỉ trong vài giây, dựng video tóm tắt sự kiện trong tích tắc, hay phân tích dữ liệu để phát hiện xu hướng độc giả, tất cả đều là những tiến bộ đáng ghi nhận. Không thể phủ nhận rằng AI giúp tăng năng suất, tiết kiệm thời gian, mở rộng khả năng tiếp cận và cá nhân hóa nội dung cho từng nhóm độc giả. Nhưng đó mới chỉ là công cụ, không phải linh hồn của báo chí.

Vấn đề bắt đầu xuất hiện khi con người trao quyền quyết định cho AI, để nó thay thế toàn bộ quá trình tư duy, cảm xúc, phán đoán và đạo đức - vốn là cốt lõi của nghề báo. Khi ấy, báo chí không còn là một “nghề làm người” nữa, mà trở thành một dây chuyền xử lý dữ liệu thuần túy, khô khan và phi nhân tính. Một bản tin có thể đúng về mặt cú pháp, hợp logic theo mô hình dữ liệu, nhưng lại thiếu đi cái nhìn nhân văn, sự đồng cảm với thân phận con người, và đặc biệt là khả năng nhận ra những điều không thể định lượng được bằng thuật toán.

AI không có lương tâm, không mang trách nhiệm xã hội. Nó không biết rơi nước mắt trước một em bé chết đuối trong cuộc di cư, không giật mình vì cái chết oan của một người bị kết án sai, không cảm nhận được sự giễu cợt ẩn sau một phát ngôn tưởng chừng vô hại. Nó không thể phân biệt rạch ròi giữa một câu nói “nửa đùa nửa thật” và một tuyên bố kích động hận thù. Cũng vì vậy, nếu để AI tự động biên tập và xuất bản, rủi ro đạo đức, pháp lý và xã hội sẽ khó kiểm soát.

Do đó, giới hạn quan trọng nhất cần được thiết lập rõ ràng: AI không được phép tự quyết định nội dung cuối cùng được xuất bản. Nó có thể hỗ trợ, đề xuất, thậm chí “hợp tác” trong sáng tạo nội dung, nhưng quyền kiểm duyệt cuối cùng - đặc biệt về mặt đạo đức, chính trị và xã hội - phải thuộc về con người. Cụ thể hơn, phải là những nhà báo được đào tạo bài bản, giàu kinh nghiệm, có bản lĩnh nghề nghiệp và có ý thức rõ ràng về vai trò công dân.

Trong kỷ nguyên AI, trách nhiệm của nhà báo không giảm đi - mà tăng lên. Bởi lẽ, không chỉ làm báo, chúng ta còn phải giữ gìn phẩm chất con người trong từng dòng chữ, từng khuôn hình, từng quyết định xuất bản.

PV: Trong bối cảnh thông tin đang bị phân mảnh, giả mạo và trôi nổi trên mạng xã hội, nhà báo ngày nay cần làm gì để giữ vững uy tín, đạo đức nghề nghiệp, đồng thời vẫn hấp dẫn với bạn đọc trẻ?

Nhà báo Lê Thọ Bình: “Vững cốt lõi, đổi cách làm”, tưởng đơn giản, nhưng đó là phương châm sống còn cho người làm báo trong kỷ nguyên số.

“Vững cốt lõi” có nghĩa là dù thời thế thay đổi, công nghệ biến chuyển, người làm báo vẫn phải giữ vững cái gốc nghề nghiệp: đạo đức, trung thực, khách quan, và kiểm chứng thông tin. Đây là thứ không bao giờ được phép nhân nhượng hay đánh đổi. Một bản tin chưa kiểm chứng, một tít câu khách thiếu trung thực có thể mang lại vài nghìn lượt xem, nhưng sẽ làm hao mòn lòng tin - thứ vốn là tài sản lớn nhất của báo chí chuyên nghiệp.

“Đổi cách làm” là lời nhắc tỉnh táo rằng phương tiện và thói quen tiếp nhận thông tin của công chúng đã thay đổi chóng mặt. Người trẻ ngày nay không còn kiên nhẫn đọc những bài dài hàng nghìn chữ hay ngồi trước TV chờ thời sự phát sóng. Họ muốn thông tin ngắn gọn, sống động, có thể cuộn xem trên điện thoại, nghe khi đang di chuyển, hoặc tương tác trực tiếp qua biểu đồ, dữ liệu, hình ảnh động. Vì vậy, nhà báo buộc phải làm chủ nhiều định dạng mới: video ngắn, podcast, infographic, dữ liệu tương tác, mạng xã hội…

Đổi cách làm còn nghĩa là phải học cách “nghĩ như độc giả trẻ”: hiểu họ muốn gì, họ cảm thấy bị thuyết phục ra sao, họ phản ứng như thế nào trước một bản tin hay một vấn đề xã hội. Điều này không có nghĩa là chạy theo thị hiếu tầm thường, mà là đặt mình vào vị trí người đọc để kể chuyện hiệu quả hơn, hấp dẫn hơn, mà vẫn giữ được độ tin cậy và chiều sâu chuyên môn.

Cách đặt tiêu đề, lối viết, nhịp độ cập nhật tin tức, thậm chí cả giọng điệu ngôn ngữ - tất cả đều cần thay đổi cho phù hợp với nền tảng mới và tâm lý người đọc hiện đại. Nhưng cần khắc ghi một điều: không được đánh đổi bản sắc và chuẩn mực nghề nghiệp để đổi lấy lượt xem rẻ tiền. Độc giả có thể bị thu hút bởi một video ngắn hài hước hay một cái tít gây sốc, nhưng họ sẽ chỉ ở lại nếu nội dung thật sự đáng tin và có giá trị.

“Vững cốt lõi, đổi cách làm” là cách để báo chí không đánh mất mình, nhưng vẫn không bị bỏ lại phía sau.

PV: Nếu gửi một thông điệp đến lớp nhà báo trẻ hiện nay nhân dịp 100 năm Báo chí cách mạng Việt Nam, ông muốn nhắn nhủ điều gì?

Nhà báo Lê Thọ Bình: Tôi muốn nói thế này: “Đừng sợ AI. Đừng sợ mạng xã hội. Hãy sợ việc mình mất đi lý tưởng”. Nghề báo sẽ không bao giờ chết, nếu nhà báo vẫn còn đam mê sự thật, lòng trắc ẩn với con người và tinh thần đổi mới không ngừng.

Trong một thế giới mà công nghệ thay đổi từng ngày, trí tuệ nhân tạo có thể viết bài, tóm tắt, thậm chí mô phỏng giọng văn, nhiều người lo ngại rằng nghề báo đang bước vào thời kỳ thoái trào. Nhưng điều đáng lo không phải là AI làm được gì, mà là con người đang bỏ quên điều gì. Nếu người làm báo chỉ chạy theo lượt xem, những cú click, hoặc xu hướng cảm xúc nhất thời, mà không còn giữ cho mình một cái la bàn giá trị, thì lúc ấy, nghề báo mới thật sự lạc lối.

Người làm báo hôm nay cần học nhanh, viết sâu, hiểu rộng và giữ được tâm thế tỉnh táo trong dòng chảy thông tin ngồn ngộn. Họ không chỉ cần năng lực chuyên môn, mà còn phải tự rèn luyện một đời sống nội tâm vững vàng để không bị cuốn trôi bởi những làn sóng dư luận. Công nghệ có thể hỗ trợ, mạng xã hội có thể khuếch đại, nhưng chỉ có tư duy phản biện, sự trung thực và lòng can đảm của người cầm bút mới tạo ra khác biệt bền vững.

Hãy luôn nhớ rằng, sứ mệnh của nhà báo không phải là làm hài lòng độc giả, mà là giúp họ hiểu đúng, sống đúng và hành động đúng. Điều đó đôi khi đồng nghĩa với việc dám đi ngược chiều đám đông, dám chất vấn quyền lực, dám đặt ra những câu hỏi khó trong một xã hội ưa thích sự dễ dãi. Và để làm được như vậy, nhà báo không thể không có lý tưởng, một lý tưởng sống động, bén rễ trong sự thật và hướng về con người.

Vì vậy, thay vì hoài nghi tương lai, hãy nghiêm túc làm mới mình. Nghề báo không chết, nhưng sẽ đào thải những ai tự đánh mất lý do để tồn tại trong nó.

PV: Xin cảm ơn ông!