Mở rộng quyền tự chủ, gỡ vướng cho doanh nghiệp nhà nước

Chuyển từ kiểm soát sang tạo cơ chế minh bạch, hiệu quả

Theo bà Vũ Quỳnh Lê, Phó Cục trưởng Cục Quản lý đấu thầu, Bộ Tài chính, tinh thần cốt lõi của lần sửa đổi này là chuyển từ tư duy “quản” sang “kiến tạo”. Nếu trước đây, mọi hoạt động đấu thầu của DNNN đều bị điều chỉnh chặt chẽ bởi Luật Đấu thầu, thì nay, doanh nghiệp sẽ được tự quyết định việc lựa chọn nhà thầu trên cơ sở đảm bảo các nguyên tắc công khai, minh bạch, hiệu quả và trách nhiệm giải trình.

Cụ thể, tại Điều 2 của Dự thảo, phạm vi điều chỉnh được sửa đổi để loại bỏ các hoạt động đầu tư, mua sắm sử dụng vốn ngoài ngân sách của DNNN và ĐVSNCL khỏi sự điều chỉnh bắt buộc của Luật. Thay vào đó, các chủ đầu tư sẽ được phép áp dụng quy chế nội bộ riêng do chính doanh nghiệp ban hành, miễn là bảo đảm các nguyên tắc nêu trên.

Doanh nghiệp sẽ được tự quyết định việc lựa chọn nhà thầu trên cơ sở đảm bảo các nguyên tắc công khai, minh bạch, hiệu quả và trách nhiệm giải trình.

Điều này có ý nghĩa rất lớn với các DNNN có quy mô đầu tư lớn như Tập đoàn Công nghiệp - Năng lượng Quốc gia Việt Nam (Petrovietnam), Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN), Tập đoàn Công nghiệp Than – Khoáng sản Việt Nam (TKV)… vốn lâu nay gặp không ít vướng mắc khi triển khai các dự án sản xuất, đầu tư trong bối cảnh Luật Đấu thầu hiện hành thiếu linh hoạt.

Cùng với việc mở rộng quyền tự chủ cho doanh nghiệp, Dự thảo luật lần này cũng bổ sung hàng loạt chính sách nhằm khuyến khích hoạt động khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo trong quá trình đấu thầu. Cụ thể, các nhiệm vụ khoa học công nghệ sử dụng vốn ngân sách được khoán chi sẽ không bắt buộc phải áp dụng Luật Đấu thầu nếu đảm bảo đầy đủ hóa đơn, chứng từ. Đối với các hoạt động không sử dụng ngân sách như mua sắm phục vụ các nhiệm vụ nghiên cứu, đổi mới công nghệ trong lĩnh vực nông, lâm, ngư nghiệp... tổ chức, cá nhân chủ trì có thể thực hiện mua gom trực tiếp từ hộ gia đình, cá nhân mà không cần đấu thầu.

Đáng chú ý, các doanh nghiệp đổi mới sáng tạo, doanh nghiệp khoa học công nghệ, doanh nghiệp công nghệ cao sẽ được hưởng nhiều ưu đãi khi tham gia đấu thầu, bao gồm: ưu tiên về đánh giá tư cách hợp lệ, năng lực kinh nghiệm, được áp dụng phương pháp chấm điểm thay vì chỉ xét yếu tố giá, và hưởng ưu đãi trong các gói thầu tổ chức đấu thầu trong nước.

Đơn giản hóa quy trình, phân cấp mạnh hơn

Một cải cách quan trọng khác là việc hợp lý hóa quy trình đấu thầu. Theo Dự thảo, khái niệm “Bên mời thầu” sẽ bị loại bỏ, thay vào đó chỉ còn ba cấp: Người có thẩm quyền, Chủ đầu tư và Tổ chuyên gia. Vai trò và trách nhiệm tổ chức lựa chọn nhà thầu được chuyển về cho Chủ đầu tư, qua đó giảm tầng nấc trung gian, rút ngắn thời gian xử lý hồ sơ, và tránh tình trạng né tránh trách nhiệm.

Các DNNN, doanh nghiệp do DNNN nắm giữ 100% vốn điều lệ được tự quyết định mua sắm trên cơ sở đảm bảo, công khai, minh bạch, hiệu quả kinh tế…

Đặc biệt, Dự thảo luật đề xuất phân cấp mạnh hơn cho các chủ đầu tư. Luật sẽ chỉ quy định nguyên tắc chung, còn việc lựa chọn hình thức chỉ định thầu, chào hàng cạnh tranh sẽ do Chính phủ quy định chi tiết. Đồng thời, một số thủ tục được bãi bỏ như thẩm định kết quả lựa chọn nhà thầu, lược bỏ thao tác rườm rà trên hệ thống mạng, giúp đẩy mạnh ứng dụng công nghệ và tiết kiệm chi phí hành chính.

Khi được thông qua, những nội dung sửa đổi của Luật Đấu thầu sẽ tạo chuyển biến sâu rộng đến phương thức quản lý hoạt động mua sắm, đầu tư của DNNN. Theo phân tích của các chuyên gia, các DNNN, doanh nghiệp do DNNN nắm giữ 100% vốn điều lệ được tự quyết định mua sắm trên cơ sở đảm bảo, công khai, minh bạch, hiệu quả kinh tế và trách nhiệm giải trình trong các trường hợp như hoạt động mua sắm để đảm bảo tính liên tục cho hoạt động SXKD, mua sắm nhằm duy trì hoạt động thường xuyên và thực hiện dự án đầu tư của doanh nghiệp nhà nước. Điều này đồng nghĩa với việc trao quyền lớn hơn cho người đứng đầu doanh nghiệp, đồng thời đòi hỏi phải xây dựng một hệ thống quy chế nội bộ rõ ràng, minh bạch và kiểm soát được rủi ro.

Việc tự chủ trong lựa chọn nhà thầu sẽ giúp tăng tốc tiến độ triển khai, giảm chi phí trung gian và linh hoạt trong lựa chọn đối tác. Tuy nhiên, để tránh lạm quyền hay tiêu cực phát sinh, các doanh nghiệp cũng cần đồng thời tăng cường năng lực giám sát nội bộ, xây dựng hệ thống đánh giá nhà thầu và kiểm tra chéo độc lập.

Dự thảo Luật cũng nhấn mạnh đến việc khuyến khích liên danh giữa doanh nghiệp trong nước và nước ngoài trong đấu thầu quốc tế nhằm thúc đẩy chuyển giao công nghệ, học hỏi quản trị tiên tiến và nâng cao năng lực của doanh nghiệp Việt. Bên cạnh đó, sản phẩm công nghệ cao sản xuất trong nước hoặc do doanh nghiệp công nghệ cao đảm nhiệm cũng sẽ được ưu tiên trong các gói thầu phù hợp.

Việc mở rộng hình thức lựa chọn nhà thầu đặc biệt, mở rộng phạm vi chỉ định thầu, bổ sung các cơ chế đánh giá giá thấp bất thường và áp dụng tỷ lệ tiết kiệm bắt buộc trong chỉ định thầu cũng là các giải pháp hướng đến hiệu quả thực chất thay vì chỉ dừng ở hình thức.

Rõ ràng, việc mở rộng quyền tự chủ cho doanh nghiệp, đặc biệt là DNNN, sẽ giúp tháo gỡ nhiều điểm nghẽn về thể chế và tạo động lực để phát triển.

Tuy nhiên, trao quyền cũng đồng nghĩa với tăng trách nhiệm. Khi không còn sự giám sát bắt buộc từ Luật Đấu thầu, các doanh nghiệp nhà nước phải chủ động hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ, xây dựng quy chế minh bạch, công khai thông tin, và tăng cường kiểm tra giám sát để đảm bảo việc lựa chọn nhà thầu đạt hiệu quả kinh tế – kỹ thuật cao nhất, tránh rơi vào tình trạng “tự tung tự tác” hoặc lạm dụng cơ chế đặc thù.

Nếu được thông qua, đây sẽ là một bước ngoặt về thể chế, giúp DNNN thoát khỏi sự trói buộc về quy trình, đồng thời nâng cao năng lực tự chủ trong một sân chơi ngày càng cạnh tranh và biến động.

Đình Khương